H οδός του πολιτισμού και η οδός της ψυχανάλυσης: ένα κείμενο του Ζακ-Αλέν Μιλέρ σε συνέχειες

Μεταφράζουμε και δημοσιεύουμε σε μικρές συνέχειες ένα σημαντικό και πολύ προσιτό κείμενο του Γάλλου ψυχαναλυτή Ζακ-Αλέν Μιλέρ με θέμα την σχέση της ψυχανάλυσης με τον πολιτισμό

ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΔΙΑΣΤΡΟΦΗ

Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το σχήμα που περιγράψαμε υπονοεί ότι μπορούμε να θεωρήσουμε ως ισοδύναμα την ηθική βούληση, την βούληση της ηθικης συνείδησης, την οποία ο Φρόιντ ονομάζει υπερεγώ, και την βούληση απόλαυσης. Όταν ο Λακάν γράφει το κείμενό του «ο Καντ με τον Σαντ», όταν φέρνει κοντά μεταξύ τους τον φιλόσοφο της κατηγορικής προσταγής και τον συγγραφέα που δάνεισε το όνομά του σε μία διαστροφή που είναι το υπόδειγμά του, το κάνει ακριβώς για να δείξει την ισοδυναμία της ηθικής βούλησης και της βούλησης απόλαυσης. Ακολουθώντας τον Φρόιντ, μπορούμε να πούμε ότι αυτή η βούληση βρίσκεται στο επίκεντρο της οδού του πολιτισμού, αλλά εντούτοις ότι το να σχεδιάσουμε την οδό της ψυχανάλυσης θα ήταν το να βάλουμε το “d” της επιθυμίας [désir] του αναλυτή στη θέση του “V” της βούλησης [volonté] απόλαυσης και της ηθικής βούλησης. Ο Λακάν κατέληξε στο να γράψει τον τύπο της διαστροφικής επιθυμίας, της βούλησης απόλαυσης, τοποθετώντας τον διαστροφικό στη θέση του αντικειμένου α και διαιρώντας τον Άλλο ως υποκείμενο˙ κατέληξε επίσης να γράψει τη θέση του αναλυτή με τον ίδιο τρόπο, ιδιαίτερα στο σχήμα του για τον αναλυτικό λόγο.

(ΣΧΗΜΑ 2, στο τέλος του κειμένου)

Αυτό που θα συμπλησίαζε τον διαστροφικό και τον αναλυτή είναι το ότι, κατά μία έννοια, και οι δύο γίνονται όργανα του Άλλου. Ωστόσο, υπάρχει μία σύγχυση που πρέπει να αποφευχθεί. Και τούτο, για έναν απλό λόγο: ο διαστροφικός χειρισμός κυριαρχείται από το V της βούλησης απόλαυσης ή της ηθικής βούλησης, από την καθαρή βούληση που για τον Καντ είναι ο πρακτικός λόγος. Αλλά ίδιον αυτού του χειρισμού, εκείνο που τον καθιστά κυριολεκτικά διαστροφικό τοποθετώντας τον στο επίκεντρο του πολιτισμού, είναι η αέναη κίνηση που τον εμψυχώνει.

Μπορούμε να ταυτίσουμε διαστροφή και πολιτισμό υπό την αιγίδα ενός υπερεγώ, του οποίου ο πιο θεμελιώδης τύπος είναι: Απόλαυσε! Πρόκειται για αυτό που δείχνει ο Φρόιντ. Η λειτουργία του πολιτισμού είναι ενδογενώς διαστροφική˙ η παραίτηση από την απόλαυση την οποία μοιάζει να υπερασπίζεται είναι στην πραγματικότητα μια προστακτική, που η ίδια τρέφεται από την απόλαυση της παραίτησης. Θέλω να αναδείξω εδώ αυτό τον χαρακτήρα της αέναης κίνησης που μοιάζει να βρίσκεται στο επίκεντρο του πολιτισμού.

Αντιθέτως, αν και ο λόγος το αναλυτή εκκινεί από έναν παρόμοιο τύπο, η διαφορά είναι ακριβώς ότι αρθρώνεται, όχι ως αέναη κίνηση, αλλά ως ένας λόγος. Η έννοια του λόγου, σφυρηλατημένη από τον Λακάν, βρίσκεται στον αντίποδα της αέναης κίνησης. Αυτό που ο Λακάν ονομάζει λόγο, περιλαμβάνει στο κύκλωμά του έναν φραγμό. Αυτό μας υποχρεώνει να διακρίνουμε την επιθυμία του αναλυτή από την βούληση απόλαυσης. Η επιθυμία του αναλυτή προβάλλει εμπόδιο σε αυτό το κύκλωμα, υποτίθεται πως προβάλλει εμπόδιο στην εγκαθίδρυση αυτού του κυκλώματος. Αποτελείται από δύο στοιχεία της σημαίνουσας αλυσίδας που χωρίζονται από έναν φραγμό, κατά τρόπο ώστε να έχουμε ως παραγωγή τα σημαίνοντα της ταύτισης, και όχι μια επιστροφή στο σημείο εκκίνησης.

(ΣΧΗΜΑ 3, στο τέλος του κειμένου)

Αυτός ο τύπος συνεπάγεται την περατότητα της αναλυτικής διαδικασίας. Η αέναη κίνηση είναι άπειρη, αλλά η επιθυμία του αναλυτή μπορεί να τοποθετηθεί μόνο σε ένα σχήμα που περιλαμβάνει μια περατότητα. Η επιθυμία του αναλυτή ως αποφασισμένη επιθυμία, δεν είναι ανάξια του να συγκριθεί με την διαστροφική βούληση απόλαυσης, υπό τον όρο ότι θα αρθρωθεί σε έναν λόγο, δηλαδή ότι σε αυτό το σχήμα θα τεθεί όπως αρμόζει ο φραγμός.

Εδώ, εισάγεται για την ψυχανάλυση ένα πρόβλημα, το οποίο ο Φρόιντ, συγγραφέας της Δυσφορίας στον πολιτισμό, δεν παραγνώρισε, αλλά έγραψε το «Περατή και μη περατή ανάλυση». Επισημαίνει λοιπόν μια εντύπωση μη περατότητας στην ψυχανάλυση. Το σχήμα της βούλησης απόλαυσης, ευρισκόμενο επί το έργον στο επίκεντρο του πολιτισμού, μολύνει την αναλυτική εμπειρία, η οποία τίθεται σε κίνδυνο από μια αέναη κίνηση. Πρόκειται για την απώτατη δυσκολία επί της οποίας ο Φρόιντ θέτει το δάχτυλο μέσα στο έργο του. Η επιθυμία του αναλυτή, η οποία υποτίθεται ότι εισάγει σε έναν λόγο που περιλαμβάνει έναν φραγμό, είναι ανίσχυρη να εμποδίσει την μεταμόρφωση αυτού του κυκλώματος που είναι η ίδια η αρχή του ατελείωτου, και αυτό στο βαθμό που η επιθυμία του αναλυτή υποκύπτει στην απόλαυση της ανάλυσης, στην απόλαυση της ανάλυσης για το υποκείμενο. Εδώ δικαιολογείται ο όρος αδιέξοδο, με τον οποίο ο Λακάν μετέφρασε τη φροϋδική δυσφορία.

Ποιο είναι το αδιέξοδο του πολιτισμού; Το διογκούμενο αδιέξοδο του πολιτισμού έχει να κάνει με την αέναη κίνηση του υπερεγώ. Καταλαβαίνουμε καλά τι επιτρέπει να την θεωρήσουμε ως αδιέξοδο σε σχέση με ό,τι μπορεί κανείς να ελπίζει από την αναλυτική εμπειρία, δηλαδή ένα πέρασμα , το οποίο δεν είναι ούτε διογκούμενο ούτε συρρικνούμενο, αλλά περατώνει μια διαδικασία. Στο επίκεντρο της φροϋδικής διάγνωσης για τον πολιτισμό βρίσκεται αυτή η κίνηση του κυκλώματος, η οποία, αντί για ένα πέρασμα, επιδέχεται μόνο το να μην σβήνει ποτέ. Η έκφραση απόλαυση της ανάλυσης, που έχω προτείνει, το μεταφράζει αυτό στην απλούστερη μορφή του: εδώ, η ανάλυση θέτει σε κίνδυνο την ίδια την αποστολή της ψυχανάλυσης.

(Συνεχίζεται)

Μετάφραση:

Γεώργιος Β. Μητρόπουλος, Ψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής