H οδός του πολιτισμού και η οδός της ψυχανάλυσης: ένα κείμενο του Ζακ-Αλέν Μιλέρ σε συνέχειες

Μεταφράζουμε και δημοσιεύουμε σε μικρές συνέχειες ένα σημαντικό και πολύ προσιτό κείμενο του Γάλλου ψυχαναλυτή Ζακ-Αλέν Μιλέρ με θέμα την σχέση της ψυχανάλυσης με τον πολιτισμό

ΜΕΡΟΣ Ι: ΑΕΝΑΗ ΚΙΝΗΣΗ

Ζακ-Αλέν Μιλέρ *

Η θέση του Φρόιντ ήταν ότι υπάρχει μια αντινομία ανάμεσα στον πολιτισμό και την ψυχανάλυση. Το ερώτημα είναι λοιπόν, πώς δομούνται τόσο η οδός του πολιτισμού, όσο και εκείνη της ψυχανάλυσης;

Ο Φρόιντ χαρακτηρίζει την οδό του πολιτισμού μέσω του υπερεγώ. Για εκείνον, η οδός του πολιτισμού σημαδεύεται από την ηθική του υπερεγώ, που είναι μια θεραπευτική απόπειρα εντός του πολιτισμού. Η ηθική του υπερεγώ είναι μια θεραπευτική που έχει ως αρχή της αυτό που μπορούμε να μεταφράσουμε με το υπαναχωρώ από την επιθυμία μου. Ιδού τι μεταδίδεται στο υποκείμενο προκειμένου αυτό να μπορέσει να ζήσει μέσα στον πολιτισμό. Αλλά ο Φρόιντ μας οδηγεί να ανακαλύψουμε πώς αυτή η θεραπευτική της δυσφορίας, του υπαναχωρώ από την επιθυμία μου, για παράδειγμα αυτή της συμμόρφωσης προς την ομάδα, είναι επίσης το ίδιο το ελατήριο της δυσφορίας. Αυτή είναι η φροϊδική ανακάλυψη. Να υπαναχωρώ από την επιθυμία μου, αυτή είναι η μετάφραση εκείνου που ο Φρόιντ ονομάζει Triebverzicht, παραίτηση από την ενόρμηση.

Εντούτοις, ο Φρόιντ δείχνει ότι η παραίτηση από την απόλαυση της ενόρμησης, μακράν του να γαληνεύει τις απαιτήσεις του υπερεγώ, δεν κάνει τίποτε άλλο από να τις ενισχύει. Ο Φρόιντ απομονώνει την περίπτωση του υπερεγώ που ασκείται πάνω στις ενορμήσεις, που τις κάνει να παραιτούνται από κάθε απαίτηση ικανοποίησης, να αποχωρίζονται από μία πλεονάζουσα απόλαυση που θα εμείς θα την γράψουμε ως α, μια συμπληρωματική απόλαυση που ο Λακάν αποκαλεί υπερ-απολαμβάνειν. Αλλά αυτή η συμπληρωματική απόλαυση το υπερεγώ το τρέφει επίσης, το υπερεγώ την ιδιοποιείται. Λέγοντας ότι τρέφει το υπερεγώ εννοούμε ότι δεν υπάρχει φραγμός. Όμως, αυτή η αποκηρυγμένη απόλαυση δεν είναι χαμένη για τους πάντες. Την ιδιοποιείται το υπερεγώ προκειμένου να μεγαλώσει ακόμα περισσότερο. Γνωρίζουμε πώς θεμελιώνεται εκείνη η αναλογία που θέτει ο Λακάν ανάμεσα σε αυτή την πλεονάζουσα απόλαυση και αυτό που ο Μαρξ αποκαλεί υπεραξία. Μέσα στο κύκλωμα του υπερεγώ, δεν υπάρχει ένας φραγμός που να εμποδίσει αυτή την αποχωρισμένη απόλαυση να επιστρέφει στο υπερεγώ.

(ΣΧΗΜΑ 1 στο τέλος του κειμένου)

Πώς θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε κλινικά αυτό το κύκλωμα του υπερεγώ; Πώς να μεταφράσουμε αυτή την ιδιοποίηση εκ μέρους του υπερεγώ αυτής της πλεονάζουσας απόλαυσης;

Μπορούμε να μεταφράσουμε αυτό το κύκλωμα με βάση τον τύπο που ιχνογραφεί σχεδόν πλήρως τιους τύπους του Φρόιντ στο Αναστολή, Σύμπτωμα, Άγχος, δηλαδή: απολαμβάνω την παραίτηση από την απόλαυση. Αυτός ο τύπος διατηρεί ακέραιη την αξία του στην ανάλυση του συμπτώματος. Κατά πρώτον, το σύμπτωμα μπορεί να θεωρηθεί ότι ενσαρκώνει μια παραίτηση από την απόλαυση. Αρκεί να πάρετε ένα σύμπτωμα αναστολής για να σχηματίσετε μια ιδέα – εξάλλου, ο Φρόιντ αρχίζει από εκεί το βιβλίο του. Αλλά, σε μία δεύτερη προσέγγιση, το σύμπτωμα, το οποίο μοιάζει να ενσαρκώνει την παραίτηση από την απόλαυση, αποκαλύπτεται ως φορέας μιας απόλαυσης.

Ας προσέξουμε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της κίνησης που υπάρχει σε αυτό το σχήμα που μεταφράζει την ανακάλυψη του Φρόιντ. Έχουμε εκεί μια αέναη κίνηση, καθώς αυτό που παράγεται είναι συγχρόνως και εκείνο που τροφοδοτεί τον κύκλο. Υπάρχει μια ανακύκλωση. Σε αυτό το σχήμα, η ανακύκλωση του απορρίμματος παράγει ως αποτέλεσμα μια αέναη κίνηση, την οποία δεν σταματάει κανένας φραγμός, και αυτό μας επιτρέπει να την ονομάσουμε κύκλωμα του υπερεγώ. Κατά τον Φρόιντ, αυτή η κίνηση απαντάται στο επίκεντρο της οδού του πολιτισμού, αυτού δηλαδή που εκείνος αποκαλεί πολιτισμό. Σε σχέση λοιπόν με αυτή τη διάγνωση, με αυτή την κλινική του πολιτισμού, ο Φρόιντ σχεδιάζει την οδό της ψυχανάλυσης, η οποία είναι η οδός του ελεύθερου συνειρμού, και από την οποία προσδοκά ότι αυτή θα χαλαρώσει τη λαβή του υπερεγώ. Η οδός της ψυχανάλυσης έχει φτιαχτεί για να διαλύσει αυτό τον διαστροφικό μηχανισμό. Ας παρατηρήσουμε ότι, αυτό, η αγγλική Σχολή, οι κλαϊνικοί, το ερμήνευσαν αμέσως ως μία οδό επιτρεπτικότητας [permissivité], ενώ ο Φρόιντ τονίζει ότι και αυτή επίσης η οδός της ψυχανάλυσης περιλαμβάνει μια παραίτηση. Στην πραγματικότητα, πάντοτε τόνιζε ότι η οδός της ψυχανάλυσης περιλάμβανε μια παραίτηση – παραίτηση από τις ταυτίσεις, παραίτηση από το εν-ελλείψει-είναι που δικαιολογεί και επικαλείται αυτές τις ταυτίσεις.

(Συνεχίζεται)

Μετάφραση από τα Γαλλικά:
Γεώργιος Μητρόπουλος, Ψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής

* Δημοσιεύτηκε ως: Jacques-Alain Miller, « Jouer la partie », La Cause du Désir, 2020/2 No 105, pp. 17-29. Πρόκειται για απόσπασμα από τις σεμιναριακές παραδόσεις του Μιλέρ του έτους 1990 υπό τον γενικότερο τίτλο «Λακανικός προσανατολισμός: το συμπόσιο των αναλυτών». Εδώ, μεταφράζονται αποσπάσματα από τις σελίδες 23-28 του κειμένου.